پارچه قلمکار

پارچه قلمکار چیست؟

پارچه قلمکار که از چاپ نقش و نگارهای زیبا بر روی پارچه‌ای ساده حاصل می‌شود یکی از پرکاربردترین هنرهای سنتی ایرانیان است که در گذشته نه چندان دور اغلب مردم از آن استفاده می‌کردند. موارد  استفاده پارچه قلمکار در زندگی ایرانیان متنوع و فراوان بوده است. پوشاک، سجاده، سفره، بقچه و پرده‌های کتیبه‌دار مراسم سوگواری محرم برخی از کاربردهای متنوع قلمکار بوده است و این نوع پارچه به سبب زیبایی خاص‌اش در سویه‌های مختلف زندگی حضور داشته و با زندگی مردم عجین بوده است. در حال حاضر قلمکار دوباره وارد زندگی شده است و با سادگی و زیبایی بی‌نظیرش کاربرد‌های جدیدی مانند انواع کوسن، پاف، مسند(تشکچه)، رومیزی، سفره، کیف و لباس یافته است و به محصولی پرطرفدار برای دکوراسیون‌های مدرن تبدیل شده است.

مراحل تولید پارچه قلمکار

تولید یک پارچه قلمکار توسط هنرمندان مراحل مختلفی دارد و برای ساخته شدن یک پارچه قلمکار هنرمندان، فنون مختلفی را به کار می‌برند. این مراحل از ساخت قالب‌های چوبی برای باسمه کردن نقش آغاز می‌شود که خود هنری ویژه است، و در نهایت به ایجاد نقش و تثبیت آن بر روی پارچه می‌انجامد. مراحل تولید پارچه قلمکار به ترتیب عبارتند از:

۱- قالب‌سازی: قالب‌سازی اولین و مهم‌ترین مرحله قلمکارسازی است. در این مرحله نقوش مختلف بر روی یک تکه چوب کنده‌کاری می شود و یک قالب چوبی با یک نقش خاص مثلا نقش بته جقه ایجاد می‌شود. قالب‌ها و مهرهای قلمکار را معمولا از چوب درخت گلابی می‌سازند. چوب گلابی نرم است و به راحتی می‌توان روی آن حکاکی کرد. بعد از این که طرح مورد نظر روی قالب حک شد، چوب‌های اضافی دور طرح را می‌بُرند و پشت آن یک دسته قرار می‌دهند. در آخر هم روی قالب‌ها روغن می‌زنند تا دوام بیشتری پیدا کنند.

۲- رنگ‌سازی: رنگ‌هایی که در ساخت پارچه‌های قلمکار استفاده می‌شود، عموما رنگ‌های طبیعی گیاهی و املاح معدنی هستند. رنگ‌های اصلی مورد استفاده در قلمکارسازی شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد است و رنگ‌های قهوه‌ای و سایر رنگ‌هایی که بر اثر ترکیب رنگ‌های یاد شده به دست می‌آید، به‌ عنوان رنگ‌های فرعی محسوب می‌شوند.

۳- آماده کردن پارچه: پارچه‌های سفید را به مدت پنج روز، در مسیر آب رودخانه می‌بندند. بعد از پنج روز آن‌ها را از آب درآورده و روی سنگ‌ها می‌کوبند تا مواد زاید موجود در پارچه‌ها خارج شود. در اصطلاح با این کار پارچه‌ها را آبخور می‌کنند. بعد از آن پارچه‌های آبخور شده را با کمک پوست انار و هلیله دندانه می‌دهند تا در مرحله رنگ‌آمیزی، دوام رنگ‌ها بالاتر رود. پس از مرحله دندانه، پارچه را به اندازه‌های مختلف می‌بُرند تا بسته به کاربردشان روی آن‌ها چاپ انجام شود.

۴- نقش زدن: مرحله نقش زدن، در واقع همان مرحله چاپ پارچه است. در این مرحله نقش قالب‌ها را با رنگ‌های مختلف، روی پارچه‌های دندانه شده برمی‌گردانند. قالب هر رنگ به صورت جداگانه روی کار زده می‌شود و تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که همه رنگ‌ها تکمیل شوند.

۵- ثابت کردن رنگ: پارچه‌هایی که نقش‌هایی با رنگ‌های سیاه و قرمز دارند را پس از نقش زدن این دو رنگ، شستشو می‌دهند و خشک می‌کنند. سپس آن‌ها را در پاتیل آب جوش، پوست انار و آلیزارین قرار می‌دهند. آلیزارین به شفاف‌تر شدن رنگ‌ها و ثابت شدن آن‌ها کمک می‌کند. بعد از این که پارچه‌ها را از پاتیل آلیزارین بیرون آوردند، دوباره آن را در رودخانه قرار می‌دهند و آب اضافی آن را می‌گیرند تا آلیزاین اضافی آن‌ها خارج شود.

پس از خشک شدن پارچه‌ها، آن‌هایی را که می‌خواهند با زمینه کرم باقی بمانند را برای چاپ رنگ‌های دیگر، دوباره به کارگاه نقش‌زنی می‌فرستند. و پارچه‌هایی که باید زمینه سفید داشته باشند را برای مرحله سفیدگری آماده می‌کنند.

۶- سفیدگری: پارچه‌هایی را که لازم است رنگ زمینه‌شان سفید باشد با محلول‌های خاصی، می‌خیسانند. سپس آن‌ها را به طوری روی زمین پهن می‌کنند که نقش‌هایشان رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. به طور مرتب روی پارچه‌ها آب می‌پاشند تا نمدار بمانند و خشک نشوند. مرحله سفیدگری پارچه‌ها معمولا در تابستان ۵ روز و در زمستان تا یک ماه طول می‌کشد.

پس از تمام شدن کار سفیدگری، مرحله چاپ رنگ‌های آبی، زرد و سبز و رنگ‌های فرعی دیگر انجام می‌شود.

۷- شستشوی نهایی: بعد از تمام شدن مراحل چاپ همه رنگ‌ها و تکمیل شدن طرح‌ها، یک مرحله شستشوی دیگر انجام می‌شود. پس از شستشوی نهایی و خشک شدن، پارچه‌های قلمکاری آماده ارایه به بازار می‌شوند.

کاربردهای مختلف پارچه قلمکار در خانه ایرانی، عکس مربوط به دوره قاجار

پارچه قلمکار به سبب تکنیک‌های ایجاد نقش که باعث می‌شود هم بتوان ابعاد و اندازه‌ها و شکل‌های مختلفی از آن را تولید کرد و هم نقوش نوین با ترکیب‌بندی‌های مختلف ساده یا پرکار در آن ایجاد نمود، در زندگی امروز نیز وارد شده است. از این پارچه منقوش امروزه برای تولید انواع پرده، سفره، رومیزی، کوسن، پاف، مسند و صنعت مد و طراحی کیف و لباس استفاده می‌شود. تنوع رنگ و طرح و همچنین سادگی کاربرد باعث شده است پارچه‌های قلمکار در کاربردهای مختلف به محصولی پر طرفدار در دکوراسیون‌های مدرن تبدیل شود.